श्याम परीट -
गावगाड्यामध्ये बलुतेदार व्यवस्थेत परीट समाजाला स्थान मिळालेले आहे. कोल्हापूर शहरात पाच हजार, तर जिल्ह्यात त्यांची संख्या सुमारे वीस हजार आहे. कोल्हापूरच्या आर्थिक क्षेत्रामध्ये एकच पतसंस्था एवढीच त्यांची कुवत आहे. तर शहराच्या राजकीय क्षेत्रात मात्र महापालिकेच्या ७२ नगरसेवकांपैकी खूप वेळा ३ पर्यंत नगरसेवक परीट समाजाचे निवडून येतात.
चाळीस-पन्नास वर्षांपूर्वीपर्यंत परीट समाजाची स्थिती फारच हलाखीची होती. लहान मुले सुद्धा आई, वडील, आजी, आजोबा यांच्याबरोबर, सधन, घरंदाज घरातील धुणे गोळा करून ओढ्यावर जात असत. ती धुवून वाळवून घरोघरी पोचवत. त्या दिवशी त्यांना शिळे जेवण-भाकरी, आमटी मिळत असे. सणासुदीलाच ताजे जेवण मिळत असे.
एखाद्या घरात बाळंतीण झाली तर, बाळंतिणीचे कपडे आणि बाळुती म्हणजे बाळाचे कपडे, कोणी अंथरुणाला खिळले असेल, तर त्या आजारी माणसाचे कपडे, मयत झाला असेल तर त्याचे कपडे, त्यामध्ये अंथरूण, पांघरूण जाडजूड वाकळ धुवून घ्यायला लागत. वाकळ बडवायची तर किमान दोन माणसांची गरज असे.
दिवाळी सणाला अंघोळीपूर्वी गावकर्‍यांना परटिणीने ओवाळण्याची पद्धत होती. त्या वेळी ओवाळणी मिळायची. फराळ, पुरणपोळी, मसालेभात मिळत असे. शेतकर्‍याकडून खळ्यावर बलुतेदाराचा हिस्सा मिळत असे.
धुणे धुण्यासाठी जवळच्या ओढ्यावर, तळ्यावर किंवा नदीवर जावे लागायचे. पाणी म्हटले की, साती आसरांशी संबंध जोडला जातो. भुताशी संबंध जोडला जातो. त्यांची शांती, पूजाअर्चा करायलाच पाहिजे अशी भावना समाजात होती. गावकर्‍यांमध्ये आणि पर्यायाने परीट समाजातही या भीतीच्या भावनेची प्रचंड दहशत होती. अमावस्या, पौर्णिमेला उतारा टाकून सुद्धा पाण्यात उतरायला भीती वाटत असे. पण भीतीवरही माणसे उपाय शोधतात.
काहीजण म्हणत, भूत धोब्याला काही करत नाही; उलट ते घाबरते. कारण, धोब्याचा पिळा उलटा असतो. धोबी कपडे इतरांपेक्षा उलटे पिळत असल्यामुळे त्यात अडकण्याची भीती भूत आणि हडळीला वाटत असते.
एखाद्या घरातून मयताची चादर किंवा वाकळ मिळत असे, पण ती अंगावर घेताना त्यात त्या व्यतीचे भूत असेल अशी भीती वाटत असे.
संत गाडगेबाबांच्या विचारांचा मोठा पगडा वरील समाजाच्या आचार-विचारांवर पडत आहे. प्रसारमाध्यमांच्या प्रभावामुळे संत गाडगेबाबांच्या कार्याची ओळख घरोघरी पोहोचलेली आहे. परीट समाजाच्या व्हॉट्सअप ग्रुपवर बर्‍यापैकी प्रबोधनात्मक विचारांची देवाणघेवाण होत असलेली दिसून येते. लोकांमधील अंधश्रद्धेची धार हळूहळू बोथट होत आहे, ही सकारात्मक बाब वाटते.
गेल्या शतकात संत गाडगेबाबा, तर त्यापूर्वी बाराव्या शतकात मडिवाळ माचीदेव हे बसवेश्वरांच्या अनुभव मंटपातले संत होते. त्यांनी वचन साहित्य लिहिले आहे. परीट समाजाचे हिंदू परीट आणि लिंगायत परीट, असे दोन प्रकार आढळून येतात. दोघांचा एकमेकांशी रोटी-बेटी संबंध नाही. पण संघटनेत एकत्र येतात.
परीट समाजात जोतिबा, नाईकबा, तुळजाभवानी अशी कुलदैवते आढळतात. जोतिबाच्या पालखीमध्ये चैत्र पालखीचा मान परीट समाजाला आहे. इतर वेळी देवाचे कपडे, गालिचा, पालखीच्या पट्ट्या इत्यादी कपडे धुऊन व्यवस्थित सांभाळण्याचे काम परटाचे असते.
परीट समाजात ताईबाई देवीचे प्रस्थ आहे. ताईबाईची जत्रा दरवर्षी होते. पूर्वी या जत्रेत गाभण मेंढी कापली जाई. पंधरा-वीस वर्षांपूर्वी ही प्रथा आम्ही प्रयत्नपूर्वक बंद केली. आणि आता गोडा नैवेद्य सुरू केला आहे. जत्रेच्या वेळी दूर-दूरचे लोक एकत्र येतात. गप्पा मारतात. भेटतात. खूप वेळा विवाह जुळवतात.
पुरुषांच्या बरोबरीने किंबहुना, थोडे जास्तच काम महिला निभावत असतात. धुणी बडवण्याचे बरेचसे काम महिला करतात. मोठ्या धुण्याच्या वेळीच पुरुषांची मदत होते.
पूर्वी साध्या साध्या कारणावरून नवरा-बायको मध्ये वाद होताना दिसत असत. फसव्या प्रतिष्ठेसाठी, सासर्‍याकडून मानसन्मान झाला नाही, तरी बायको सोडली जाई. पण समाजातील ज्येष्ठ व्यक्ती पुढारीपण करून वाद सोडवत. समाजाचा म्होरया नांदणी टिकवण्याचे काम करायचे. बाईची मानसिकता मात्र पाहिली जात नसे. लग्नं मोठी माणसेच ठरवत. पौष्टिक आहाराअभावी, औषधाअभावी बाळंतपणात मरणार्‍या महिलांची संख्या मोठी होती.
सोडलेली महिला माहेरची धुणी बडवत आयुष्य काढत असे. दारू पिऊन बायका-पोरांना बुकलण्याचे काम अनेक नवरे करत असत. आता यात खूपच बदल झाला आहे. पूर्वी घराघरात जाऊन धुणे गोळा करावे लागे. आता गिर्‍हाईकाला दुकानात आणून द्या आणि पैसे रोख पाहिजेत! उधारी ठेवणार नाही, असं बजावणारे परीट दिसत आहेत.
कामही पूर्वी इतके श्रमाचे राहिले नाही. धुण्यासाठी मशिनरी आलेली आहे. भय्ये लोक अनेक दुकानांमधून धुणे गोळा करतात. धुवून ड्रायलिन करून देतात. असे सब कॉन्ट्रॅटर तयार झाले आहेत.
धार्मिक कार्यासाठी ब्राह्मण बोलावला जातो. काही भागात जंगम काम करतात. जन्म, विवाह, मृत्यू याप्रसंगी इतर जातीप्रमाणेच विधी असतात. पूर्वी हुंडा म्हणून नोटांचे ताट वाजत गाजत दिले जाई. आता कायद्याने बंदी आल्याने हुंडाबंदी झाली आहे. पण मानसन्मान, लग्न लावून द्या, नवर्‍याला पिवळे करा, हे राजरोस सुरू आहे. गाडगेबाबांबद्दलची श्रद्धा समाजात वाढत आहे. त्याचा उपयोग चांगल्या कामासाठी होत आहे. गेल्या वर्षी आम्ही दोन लग्नांमध्ये ‘बाबांना हे आवडले असते का असा मंत्र?’ म्हणून आडमुठ्या नवरदेवांना तळ्यावर आणले.
१९७५ साली माझे वडील, राजाराम परीट यांनी परीट समाजाचे, राज्यपातळीवरचे अधिवेशन वारणानगर मध्ये भरवले. हे पहिले अधिवेशन! या वर्षीचे अधिवेशन ९ मार्च २०२५ रोजी शिर्डी येथे झाले. हे महाअधिवेशन होते.
बाळंतिणीचे, रुग्णांचे काम हे स्वच्छतेचे काम आहे. त्यामुळे आपण ‘एस. सी.’ मध्ये समावेश करून घ्या, असे प्रतिपादन पहिल्या अधिवेशनासाठी आलेल्या प्रमुख पाहुण्यांनी, मा. आमदार रत्नाप्पा कुंभार यांनी केले. त्याला सर्वांनी विरोध केला.
आता काही राज्यांमध्ये परीट समाज एस. सी. कॅटेगरीमधून सवलती घेतो. महाराष्ट्रात मात्र तो ओबीसीमध्ये आहे. हा अन्याय आहे. आम्हालाही एससी म्हणून सवलती द्या, अशा मागण्या ऐकायला मिळतात.
परीट व्यवसाय बंद करून काही जण नोकरीमध्ये शिरले आहेत. पण त्यांचे प्रमाण अत्यल्प आहे. उद्योग व्यवसाय करण्याचे प्रयत्न काही जणांनी केले.
इतर समाजातून ब्राह्मण, गुजर, मारवाडी, भय्ये हे परीट व्यवसायात शिरले आहेत. खेड्यापाड्यातून बलुतेदारी बंद झाली आहे. हळूहळू व्यवसाय आणि जात यांचे नाते कमी होत जाईल. त्याच्याबरोबर विचाराशी नाते जोडले गेले पाहिजे.
कोल्हापूर भागामध्ये प्राचार्य रा. तु. भगत हे समाजामधील अंधश्रद्धा दूर व्हाव्यात म्हणून झटत असत. त्यांच्या घरामध्ये दर्शनी भागातच सुमारे अडीच ते तीन फूट उंचीची गाडगेबाबांची बैठी मूर्ती ठेवलेली आहे. ते व्याख्याने देत, पुस्तके लिहीत, लोकांचे मेळावे भरवून माहिती देत. उपास तपास, जत्रा, देव-देवस्की, भुते-खेते, नारायण नागबळी, तीर्थयात्रा आणि सत्यनारायण यातील फोलपणा ते भाषणातून सांगत. गाडगेबाबांचे विचार समाजात फैलावण्यासाठी जे जे करता येईल ते ते करत. त्यांचे स्वतःचे वर्तन सुद्धा त्याला साजेसेच होते. व्याख्यानाला गेल्यावर ते पुष्पहार गळ्यात घालून घेत नसत. नोकरीच्या ठिकाणीही ते नि:स्पृह व्यक्ती म्हणून प्रसिद्ध होते. लोक म्हणत, ‘या परटाचा पिळा उलटा आहे बरं!’ नुकतेच त्यांचे निधन झाले.
गाडगेबाबांचे विचार समाजात पसरावे, यासाठी असे रा. तु. भगत सर तयार करू या आणि परटाचा पिळा उलटा असतो, हे दाखवून देऊ या.
– श्याम परीट, कोल्हापूर.
संपर्क ९४२३२ ८२५३४