मुक्ता चैतन्य - 9823388828
मुलांचा ‘स्क्रीन टाईम’ हा पालकांसाठी अतिशय काळजीचा विषय असतो; पण जिथे पालकांनाच इंटरनेट वापरासंदर्भात बंधनं नको असतात, तिथे ती लहान मुलांना का हवीशी वाटतील? मुलांपर्यंत काय पोेचतं, कसं पोेचतं, यावर पालकांना वाटतं तितकं त्यांचं नियंत्रण आज नाही. शिवाय स्मार्टफोनच्या बाबतीत मुलं पालकांचंच अनुकरण करत असतात. पालकांच्या इंटरनेटच्या आणि स्मार्टफोन वापराच्या सवयी ज्या आणि जशा आहेत, त्यांचा प्रभाव मुलांवर पडतोच. त्यातून ‘गेमिंग अॅडिक्शन’ जसं मोठ्यांमध्ये असतं, तसंच मुलांमध्ये दिसायला लागतं; फरक फक्त कुठले गेम्स खेळले जातात, याचा असतो. हा प्रश्न सोडवायचा कसा, हा सगळ्यात मोठा प्रश्न पालकांच्या समोर आज आहे. तो सोडवण्यासाठी मुळात काही मुद्द्यांचा विचार करणं गरजेचं आहे.
काय आहेत ते मुद्दे?
अस्वीकार नको; स्वीकार हवा
इंटरनेट, सोशल मीडिया आणि स्मार्टफोन या आधुनिक काळातील महत्त्वाच्या क्रांती आहेत. आपल्या मुलांच्या जगण्यात या तीन क्रांतींचा प्रभाव असणार आहे. या तंत्रज्ञानाच्या ‘डाएट’बरोबरच ती मोठी होणार आहेत, ही गोष्ट मान्य करायला हवी. अनेकदा पालकांना मानसिक पातळीवर या गोष्टीचा स्वीकार नसतो; त्यामुळे मुलांच्या आयुष्यातलं आभासी जग त्यांना आवडत नाही, झेपत नाही. आपल्यापेक्षा वेगळं जगणार्या मुलांशी जीवनशैलीवरून त्यांची भांडणं होतात. तंत्रज्ञानाशी किंवा तंत्रज्ञानाविषयी मुलांशी भांडून प्रश्न सुटणार नाही. काही गोष्टी या कायमस्वरुपी असणार आहेत, याचा स्वीकार गरजेचा आहे. मला इंटरनेट लागतं; मुलांना गरज नाही, या मोडमधूनही बाहेर यायला हवं.
नियम फक्त मुलांना नकोत!
सगळे नियम फक्त आपल्या मुलांसाठी आहेत आणि ते नियम राबवून आपण मुलांना योग्य वळण आणि शिस्त लावतो, या भ्रमातून पालकांनी लवकरात लवकर बाहेर पडलं पाहिजे. ‘इंटरनेट डिपेन्डन्सी’ आणि व्यसन हे प्रश्न फक्त मुलांचे नाहीत. त्यामुळे इंटरनेट, स्मार्टफोन आणि सोशल मीडिया वापरासंदर्भात जर काही नियम असतील तर ते सगळ्या घरासाठी हवेत. आपण पालक आहोत, म्हणून या नियमातून सुटका करवून घेणं योग्य नाही. मुलांना शिस्त लावण्याआधी स्वतःला शिस्त लावली पाहिजे. जर तुमचा सोशल मीडिया आणि स्मार्टफोनचा वापर मुलांना चांगला आणि ‘हेल्दी’ दिसला, तर त्यांच्या सवयीही तशाच तयार होतील, हे लक्षात घ्या.
खायचे आणि दाखवायचे दात सारखेच ठेवूयात का?
पालक म्हणून सगळेच काहीसे दुतोंडीच असतात. दाखवायचं एक अन् वागायचं एक, हे पालक होण्यातलं मूलभूत कौशल्य असतं अनेकदा; पण या विषयाच्या बाबतीत जरा वेगळा विचार केला पाहिजे. मुलांनी ‘अमुक-तमुक’ करायचं नाही आणि आपण मात्र तेच ‘अमुक-तमुक’ मुलांसमोर करणार, असं चालणार नाही. पालक इंटरनेट आणि गॅझेट्स कशी वापरतात, याकडे मुलांचं बारीक लक्ष असतं. आपण मोबाईल वापरतो; तेव्हा तो फक्त कामासाठी असतो आणि मुलं मोबाईल वापरतात, तेव्हा ती टाइमपास करत असतात, हे एक ‘असत्य’ आपण पालकांनी स्वतःला सांगितलेलं आहे. स्वतःबरोबर मुलांनाही ते पटवून देण्याचा आपला आटोकाट प्रयत्न असतो. कारण पालक म्हणून ती आपली सोय असते; पण मुलांना दाखवायचे दातही दिसतात आणि खायचे दातही माहीत असतात. तुम्ही किती खरं सांगताय आणि किती खोटं सांगताय, हे मुलांना पक्कं माहीत असतं. ते पालकांसमोर बोलून दाखवत नाहीत, इतकंच.
जीवनशैलीतली बदल गरजेचे !
अनेक पालकांना सकाळी उठल्या-उठल्या आधी मोबाईल बघायची सवय असते किंवा सतत दर पाच-दहा मिनिटांनी मोबाईल चेक करण्याची सवय असते. जरा ‘रेंज’ मिळत नसेल, तर काही पालक अवस्थ होतात. काही पालक सतत ‘सेल्फी’ काढत ‘इंस्टा’वर ‘अपलोड’ करत असतात. काही पालक तिथे मिळणार्या ‘लाईक्स’ना आणि ‘कमेंट्स’ना बघून खूष होत असतात. त्यांच्या या आनंदी होण्यात व्यत्यय आला, तर ते चिडतात. काही पालक ऑफिसमधनं घरी आले की मुलांशी बोलण्याआधी फोनमध्ये डोकं घालतात. काही पालक मुलांना जेऊ घालताना त्यांना टीव्ही लावून देतात आणि स्वतः ‘व्हॉट्सअॅप’मध्ये किंवा ‘सोशल मीडिया’त डोकं घालून बसतात. काही पालक मुलांना झोपवताना एका हातानं थोपटतात, तर दुसर्या हातानं मेसेजेस चेक करत असतात. काही पालक ट्रिपला गेल्यावर प्रवासात बहुतेक सगळा वेळ स्वतःच्या स्मार्टफोनवर काही-बाही बघत असतात. काही पालक सतत कुणाशी तरी ‘गॉसिपिंग’ करत असतात… यादी अजूनही बरीच मोठी निघेल. हे सगळं मुलांसमोर चालू असतं. मुलं ते बघत असतात. त्यांना जे-जे आणि जितकं समजतंय, त्यानुसार ती त्या सवयी उचलत असतात.
जिथे आई-बाबांना त्यांच्या सवयी सोडता येत नाहीत, तिथे मुलांना त्या चटकन कशा सोडता येणार? सवयी बदलणं म्हणजेच जीवनशैलीत मूलभूत बदल करणं असतं, हे समजून घेतलं पाहिजे.
तंत्रज्ञान मित्र नाही आणि शत्रूही
आपल्या हातांतलं तंत्रज्ञान हा आपला मित्र नाही आणि शत्रूही. आपलं त्याच्याशी भांडण नाही. आपल्या मुलांना आणि आपल्यालाही इंटरनेट/सोशल मीडिया/गेमिंग यांचं व्यसन लागू नये, असं वाटत असेल, तर आपलं जगणं इंटरेस्टिंग कसं होईल, हे बघायला हवं. मुलांनी स्मार्टफोनमध्ये अडकू नये, असं वाटत असेल तर मुलांना आपल्याशी सहज ‘कनेक्ट’ कसं होता येईल, हे पालकांनी बघायला हवं… म्हणजेच मुलांशी बोलायला हवं आणि हा संवाद म्हणजे मुलांचं बौद्धिक घेणं; शाळा घेणं नाही. तर सहज मैत्रीपूर्ण संवाद. मुलांबरोबर एकत्र वेळ घालवायला हवा. बहुतेक घरांमध्ये एकत्र वेळ अभ्यास, मॉलमध्ये फिरणं किंवा आरडाओरडा यांसाठीच असतो. उगाचच गप्पा, कुठलाही अजेंडा न ठेवता मारलेल्या गप्पा, केलेली भटकंती या गोष्टी मुलांशी ‘कनेक्ट’ होण्यासाठी सगळ्यात जास्त गरजेच्या असतात. ऑफिसमधून आल्यावर दमलोय म्हणून फोनमध्ये डोकं खुपसण्यापेक्षा मुलांशी बोला. त्यांचा दिवस कसा गेला, ते विचारा. टेन्शन काही फक्त पालकांच्या आयुष्यात नाही, ते मुलांनाही येतं. एकमेकांशी बोलून ते कमी होतं.
आता सगळ्यात कळीचा प्रश्न! ‘स्क्रीन टाईम मॅनेजमेंट’ कसं करायचं?
कोरोना महामारीनंतर आपण सगळेच घरात अडकलो आहोत. बाहेर पडता येत नाही, ‘सोशलायझिंग’ करता येत नाही. याचा परिणाम आपला ‘स्क्रीन टाईम’ वाढण्यावर नक्कीच झाला आहे. मुलांच्या बाबतीत सांगायचं तर शाळा ऑनलाईन, क्लासेस ऑनलाईन, एंटरटेनमेंट ऑनलाईन, टाईमपास ऑनलाईन; अगदी वाढदिवसही ऑनलाईन अशी परिस्थिती आहे आणि पालकांच्या बाबतीत ऑफिस ऑनलाईन तर आहेच; पण मनोरंजनही ऑनलाईन आहे. ‘ओटीटी अॅडिक्शन’ ही एक नवी समस्या मोठ्यांच्या संदर्भात दिसायला लागली आहे. अशात ‘स्क्रीन डिपेन्डन्सी डिसऑर्डर’पासून आपण मोठ्यांनी तर वाचायचं आहेच; पण आपल्या मुलांना, विद्यार्थ्यांना वाचवायचं असेल, तर ‘स्क्रीन टाईम मॅनेजमेंट’शिवाय पर्याय नाही.
त्यासाठी चांगला आणि वाईट स्क्रीन टाईम म्हणजे काय? ते समजून घेऊया!
आपण कशासाठी स्क्रीनसमोर आहोत, आपला हेतू, आपण किती वेळ देतो आहोत, का मोबाईल किंवा इतर गॅझेट्स वापरतो आहोत, स्क्रीनव्यतिरिक्त आपण कुठल्या गोष्टी करतो, जसं की व्यायाम करणं, छंद जोपासणं, व्हर्चुअल जगाच्या पलिकडे आपले स्नेही, मित्र-मैत्रिणींना भेटणं आणि या स्क्रीन टाईमचे आपल्यावर होणार्या प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष परिणामांची तीव्रता, यावरून आपला स्क्रीन टाईम आपण चांगल्या पद्धतीने वापरतो आहोत की वाईट पद्धतीने, हे ठरतं.
स्क्रीन टाईम मॅनेजमेंट करताना काही मूलभूत गोष्टींचा विचार केला पाहिजे.
1) तुमचा मोबाईल, टॅब, लॅपटॉप आणि टीव्ही यांचा एकूण वापर मिळून तुमचा दिवसाचा स्क्रीन टाईम ठरतो. त्यामुळे तो किती असावा, असा विचार जेव्हा कराल, तेव्हा या सगळ्यांचा एकत्रित विचार करा.
2) स्क्रीन टाईम मॅनेजमेंट करताना एकावेळी एक पाऊल, एक उद्दिष्ट, एक ध्येय ठेवलं पाहिजे. ते पूर्ण केल्यावर पुढचं टार्गेट. असं केल्यामुळे स्क्रीन टाईम कमी करण्याचं दडपण येत नाही आणि आपण सहजपणे बदल स्वीकारू शकतो. त्यासाठी मुळात ‘स्क्रीन टाईम डिपेन्डन्सी’ हा व्यसनाचा प्रकार आहे, हे समजून घेतलं पाहिजे.
3) ज्या वेळी तुम्हाला तुमचा फोन बाजूला ठेववत नाही, फोन न घेता चुकून घराबाहेर पडलात तर अस्वस्थ वाटतं, दर थोड्या वेळानं फोन चेक करावासा वाटतो, सोशल मीडियावर सतत जाण्याचा मोह होतो, फोन बंद करायला सांगितला तर तुम्हाला राग येतो, चिडचिड होते, याचा अर्थ तुमचा किंवा तुमच्या मुलांचा/ विद्यार्थ्यांचा प्रवास मोबाईल डिपेन्डन्सीकडे सुरू झालेला आहे.
4) डिपेन्डन्सीचा स्वीकार केल्यानंतर जसं मुलांशी बोललं पाहिजे, तसाच ‘स्व-संवाद’ही गरजेचा आहे. कारण ही समस्या फक्त मुलांची नाही, तर सगळ्यांची आहे.
5) संवाद कशाबद्दल हवा? इंटरनेटवर गेल्यानंतर काय वाटतं? का जावंसं वाटतं? गेलं नाही तर काय वाटतं? तिथे असणारे धोके मुलांना सांगितले पाहिजेत. त्याचा मनावर-मेंदूवर होणारा परिणाम सांगितला पाहिजे आणि स्क्रीन टाईम मॅनेजमेंट का गरजेचे आहे, याविषयी कुटुंबामध्ये संवाद झाला पाहिजे.
6) घरामध्ये ‘नो स्क्रीन झोन्स’ तयार करता येतात; म्हणजे घरातल्या अशा जागा जिथे घरातल्या कुणीही फोन वापरायचे नाहीत. जेवताना, झोपताना, गप्पा मारताना, बाथरूममध्ये फोन नेण्यावर बंदी… हे सगळे ‘नो स्क्रीन झोन्स’ म्हणून जाहीर केले, की आपोआपच कुटुंबाचा आणि त्यातल्या प्रत्येक सदस्याचा स्क्रीन टाईम कमी व्हायला मदत होऊ शकते.
7) सायबर गुन्ह्यांविषयी आणि धोक्यांविषयी मुलांशी बोला. सायबर जगात अनोळखी लोक त्यांना टार्गेट करू शकतात, समवयीन बुली करू शकतात, खोटी प्रोफाईल्स वापरून गुन्हेगार सायबर जगात फिरत असतात, हे सांगा.
8) मुलांच्या स्मार्ट फोन वापराच्या बाबतीत काही नियम बनवा. ते काटेकोरपणे पाळण्याचा प्रयत्न करा. जसे की मुलांचा फोन रात्री अमुक एका वेळेनंतर बंद झालाच पाहिजे.
9) ‘नो स्क्रीन डे’ किंवा ‘डिजिटल डिटॉक्स’ करा. महिन्यातून, पंधरा दिवसांतून, आठवड्यातून… तुमच्या सोयीनं एक दिवस ‘नो स्क्रीन डे’ करा. घरातल्या कुणीही कुठलाही स्क्रीन वापरायचा नाही; अगदी टीव्हीसुद्धा. असे दिवस किंवा ‘डिटॉक्स’ केल्यामुळे स्क्रीनशिवाय आपण एक अख्खा दिवस घालवू शकतो, हे मुलांनाही समजेल आणि कुटुंबासाठी जो वेळ देणं गरजेचं आहे, तोही देता येईल.
10) एखादा छंद जोपासा, स्क्रीनच्या व्यतिरिक्त स्वतःला वेळ द्या. तुम्ही छंद जोपासताय, स्क्रीनच्या शिवाय वेगळं काहीतरी करताय, हे मुलांना दिसू द्या, त्याविषयी मुलांशी बोला, तुमचे अनुभव त्यांच्याशी ‘शेअर’ करा. मग त्यांना निराळं काही सांगण्याची गरज उरणार नाही, तेही त्यांचा छंद शोधतील.
11) आभासी जगात गुंतवून घेत असताना कुठल्याही परिस्थितीत मुलांचा किंवा मोठ्यांचा झोपेचा सौदा होणार नाही, हे बघितलं पाहिजे. हल्ली अति स्क्रीन टाईममुळे माणसं झोपेनाशी झाली आहेत. हे भयानक आहे. पुरेशी झोप, सकस आहार, व्यायाम यांत जर तडजोड होत असेल, तर ती लगेच थांबवली पाहिजे, आपोआप स्क्रीन टाईम कमी होईल.
12) आपला आनंद, दुःख, समाधान किंवा इतर कुठल्याही भावनिक गरजा आभासी जगाशी जोडू नका. तुमचं मूल जोडू बघत असेल, तर त्यांनाही वेळीच सावध करा. पुन्हा-पुन्हा ऑनलाईन जावंसं वाटण्यामागे अनेकदा हेही कारण असतं. आपल्या भावना आभासी जगावर अवलंबून नसतील, तर तिथे जाण्याची उबळ सतत येणार नाही आणि स्क्रीन टाईम आपोआप कमी होईल.
13) लहान वयात स्मार्ट फोन वापरायला मिळणं हे प्रिव्हिलेज आहे, याची कल्पना मुलांना द्यायला हवी. पालक आणि मुलांनी इंटरनेट, गॅझेट्स या सुविधांच्या पाठोपाठ येणारी जबाबदारीही स्वीकारण्याची तयारी ठेवली पाहिजे. आभासी जगात वावरणं, स्मार्ट फोन योग्य पद्धतीनं वापरणं, ही जबाबदारी आहे, हेही मुलांना समजावून सांगा.
स्क्रीन टाईम मॅनेजमेंट ही एका रात्रीत घडणारी गोष्ट नाही. सातत्याने आणि दीर्घकाळ यासाठी आपल्याला प्रयत्न करत राहावे लागणार आहेत. त्यासाठी, ऑल द बेस्ट!
–मुक्ता चैतन्य
संपर्क : 98233 88828