अफवा आवडे सर्वांना!

जगभरात ठिकठिकाणी हैदोस घालत असलेल्या कोरोना विषाणूमुळे भीतीचे व अनिश्चिततेचे वातावरण निर्माण झाले असून जगातील एकूण एक सर्व राष्ट्रे भांबावून गेलेली असताना या भीतीची तीव्रता वाढविण्यात समाजमाध्यमांवरून पसरत असलेल्या अफवांना कसा अटकाव करावा, हा मोठा प्रश्न सर्व संबंधितांच्या समोर उभा आहे. कोरोना संसर्गाला आटोक्यात आणून ठप्प झालेल्या जागतिक स्तरावरील सर्व व्यवहारांना पूर्वस्थितीवर आणण्यासाठी सर्व पातळ्यांवरून सर्वतोपरी प्रयत्न केले जात आहेत. त्यासाठी सार्वजनिक आरोग्य, प्रशासन, आपत्ती व्यवस्थापनासकट संपूर्ण यंत्रणा सर्व वेळ व श्रम खर्ची घालत असताना या अफवांमुळे त्यांच्या या प्रयत्नांना खीळ बसत आहे. आपण आपल्या मोबाइलवरील व्हॉट्सअ‍ॅपवर जे काही लिहिले आहे, ते सर्व खरे आहे व/वा टीव्हीच्या पडद्यावर जे काही पाहतो, ते सत्यकथन आहे, यावर आपला भलताच विश्वास असतो. समाजमाध्यमांवरून दर सेकंदाला लाखोंनी झळकणारे लंगोटीसंदेश वाचून आपण आपली मते बनवत असताना त्याचा कुणीतरी गैरफायदाही घेऊ शकतो वा त्यापासून कुणाचे तरी नुकसान होऊ शकते, याची पुसटशी शंकासुद्धा आपल्याला शिवत नाही. त्यामुळे खरे काय व खोटे काय, याचा विवेकच आपण हरवून बसलेलो आहोत. जे काही आपण ऐकतो वा पाहतो ते सर्व खरे आहे, असे समजण्यात हशील नाही.

अफवा ही पडताळणी न केलेली माहिती असते व या अफवांमुळे दंगलीच्या वेळी, साथीच्या कालखंडात व युद्धप्रसंगी जगभरात अनेकांना मृत्युमुखी पडावे लागलेले आहे, हे आपण नाकारू शकत नाही. अफवा म्हणजे एका प्रकारे ‘सुधारून’ प्रसारित केलेली/करणारी बातमी. ‘मागणी तसा पुरवठा’ यानुसार यांच्या संख्येत व/वा आशयात चढ-उतार होत असते. अगदी नगण्य तथ्यांश असलेल्या अशा बातम्यांमध्ये आकर्षित करणारा मालमसाला भरगच्च भरलेला असल्यामुळे मोहित होऊन ऐकणारे/पाहणारे भारावून जातात.

अफवा, कुटाळक्या (गॉसिप), रसभरित कहाण्या व गप्पा-टप्पांमधून माहितीची देवाण-घेवाण होत असते. संपर्कमाध्यमांची उणीव असताना माहिती पोचण्यास वेळ लागत होता. परंतु अलीकडे वार्‍याच्या, नव्हे तर प्रकाशाच्या वेगाने माहिती पोचवता येत असल्यामुळे ही अर्धवट माहिती शक्य ती साधनं वापरून आपल्या ओळखी/अनोळखीतल्या विविध गटांपर्यंत पोचवण्यात येत असते. ही वाढ भूमितीश्रेणीत होत असल्यामुळे बघता-बघता काही क्षणांतच माहिती सर्वदूर पोचू शकते. एखादा चिकित्सक या माहितीतील सत्यासत्यता पडताळून प्रतिवाद करण्याच्या पवित्र्यात असला, तरी अफवांच्या विरोधात केलेल्या प्रतिवादात तेवढा दम नसल्यामुळे हा प्रतिवाद फार कमी लोकांपर्यंत पोचतो व जे काही नुकसान होणार आहे, ते टाळता येऊ शकत नाही व हे नुकसान काही वेळा जीवावरही बेतू शकते.

इतिहासतज्ज्ञ, समाजशास्त्रज्ञ व मानसतज्ज्ञ यांचा ‘अफवा व गॉसिप’ हे आता अभ्यासाचे विषय झाले असून यांच्या ऐतिहासिक, सामाजिक व राजकीय परिणामांचा ते शोध घेत आहेत. इतिहासातील कुठली माहिती खरी आहे व कुठली माहिती पेरलेली, याचा शोध घेऊन इतिहासाचे पुनर्लेखन केले जात आहे. गंमत म्हणजे अफवा पसरवत असताना त्याचे काय परिणाम होणार आहेत, याची कल्पना अफवांना जन्म देणार्‍यांनासुद्धा नसते. एक गुळमुळीत, अर्धे सत्य व अर्धे खोटे काहीतरी अंदाज दर्शविणारे त्याचे स्वरूप असते व बघता-बघता ते हिट् होते (किंवा दुर्लक्षिलेही जाऊ शकते.) म्हणूनच दुसर्‍या जागतिक महायुद्धाच्या काळात ठिकठिकाणी ‘शांत राहा व आपले काम करत राहा’ (keep calm and carry on) अशा प्रकारच्या पाट्या लावलेल्या होत्या. आताच्या कोरोना साथीच्या उद्रेकाच्या काळात सुद्धा सामान्य जनतेला असेच काही सांगण्याची गरज भासत आहे.

अफवा पसरवणे जर गुन्हा आहे; मग ज्या व्रत-उपवासाच्या पोथ्या आहेत या अफवा नाहीत का? सत्यनारायण, लक्ष्मीव्रत कथा, संतोषीमाता व्रत कथा, सोळा गुरुवार, सोळा शुक्रवार या अफवा नाहीत का? हे जे पुस्तक छापून-छापून लोकांमध्ये अफवा पसरवताय, हा गुन्हा नाही का, या अशा अफवांमुळे दिल्लीत एकाच घरात 11 लोकांनी आत्महत्या केली आणि अनेक लोकांनी या मोक्षाच्या अफवांमुळे आत्महत्या केल्या आहेत, म्हणून या पोथ्यांच्या लेखकांना पण अटक करा किंवा या पोथीवाल्यांना म्हणा, एक तरी पोथीतली माहिती खरी आहे, हे सिद्ध करून दाखवा. खरंच अफवांविरोधी कायदा करत असाल तर आधी या पोथ्या बंद कराकिंवा त्या पोथ्यांवर लिहा की, हे सर्व काल्पनिक आहे, याचा वास्तव जीवनाशी काही संबंध नाही किंवा अंधश्रद्धा जीवाला घातक आहेत.

आपला समाज सेवक

अफवांमुळे मोठ्या प्रमाणात जीवित हानी व दंगे झालेले अनेक दाखले इतिहासात आहेत. 1750 च्या सुमारास 15 वा लुई हा फ्रान्सचा राजा, पॅरिस शहरातल्या मुलांना पळवतो, अशी अफवा पसरली. तो कुष्ठरोगाने पीडित असून लहान मुलांना मारून त्यांच्या रक्तात आंघोळ केल्यावर रोग नाहीसा होईल, म्हणून तो मुलांना पळवतो आहे, यावर शहरवासीयांचा विश्वास बसला. रातोरात सर्व जनता रस्त्यावर उतरली व राजाच्या विरोधात घोषणा देऊ लागली. खरे पाहता, रस्त्यावरील मुलांना पकडून रिमांड होममध्ये पाठवण्याची मोहीम पोलीस यंत्रणेने हाती घेतली होती. परंतु त्या मुलांना राजवाड्यात पाठवून त्यांचा खून केला जात आहे, या अफवेमुळे पोलीस यंत्रणा हतबल झाली. 1761 साली भूकंपाच्या दोन सौम्य धक्क्यांनी लंडन शहर हादरले. त्याचवेळी 5 एप्रिल रोजी मोठा भूकंप होऊन लंडन शहर नष्ट होईल, म्हणून एका माथेफिरूने अफवा पसरवली. सर्व लोक सैरभैर होऊन शहर सोडून जाऊ लागले. काहींनी शेतात जाऊन तळ ठोकला. एक पोलीस वेडापिसा होऊन नग्नावस्थेत भर रस्त्यावर पळत सुटला व शेवटी त्याला मनोरुग्णालयात दाखल करावे लागले. 14 व्या शतकात युरोपमध्ये प्लेगची साथ पसरली होती. ज्यू धर्माची माणसं क्रिश्चियन वस्तीतील पाण्याच्या विहिरीत विष कालवतात व त्या बदल्यात ‘होली स्पिरिट’ प्लेगपासून ज्यूंचे रक्षण करतो, अशी अफवा पसरली. त्यामुळे हजारो ज्यूंची कत्तल करण्यात येऊ लागली. फ्रान्समधील एका शहरात पाच हजार ज्यूंना जिवंत जाळले गेले. ज्यूंना मारून टाकण्याचा कायदा पास केला गेला. परंतु ते निरपराध होते, हे शेवटपर्यंत कळले नाही. फ्रेंच राज्यक्रांतीच्या कालखंडातील भीतीचा गैरफायदा घेत क्रांतीला विरोध दर्शविणार्‍या खेड्यातील शेतकर्‍यांना मारून त्यांचे धान्य लुटण्यासाठी दरोडेखोरांची टोळी उभी करत आहेत, अशी अफवा पसरली. शेतकरी ठिकठिकाणी गटा-गटाने रात्रभर पहारा देऊ लागले. एके ठिकाणी तीन हजारांचा गट, दरोडेखोर जंगलात पळून गेले म्हणून पाठलाग करू लागला. परंतु गायी-म्हशींच्या कळपाशिवाय त्यांना तेथे काही सापडले नाही. इंडोनेशियात, सरकारच बंदरनिर्मिती वा तेल विहिरीच्या मोठमोठ्या प्रकल्पासाठी माणसांची मुंडकी गोळा करण्याच्या कामासाठी अधिकारी नेमले आहेत, ही अफवा वरचेवर पसरत असते. त्यामुळे जिवाच्या भीतीने घाबरलेले कामगार कामावरच येत नाहीत. कामावर आल्यास हे अधिकारी आपला खून करून मुंडकी घेऊन जातील, ही भीती नेहमीच त्यांना सतावत असते. 1998च्या सुमारास स्थानिक मांत्रिकांच्या विरोधात इंडोनेशियातील काही खेड्यांत तंग वातावरण होते. या मांत्रिकांनी पूर्वी केलेल्या पापाच्या प्रायश्चित्ताची मागणी हे खेडूत करत होते. त्यामुळे या मांत्रिकांना सुरक्षित ठिकाणी घेऊन जाण्याची व्यवस्था सरकार करू लागलं. आपण मांत्रिक आहोत, याची नोंद करण्यासाठी त्यांना जवळच्या पोलीस चौकीत जावे लागत होते. परंतु चौकीवर जाणार्‍या मांत्रिकामुळेच गावातील शेजारी-पाजारी आजारी पडत आहेत, अशी अफवा पसरली. त्यामुळे चौकीपाशी येणार्‍या प्रत्येक मांत्रिकाचा हे गावकरी खून करू लागले. अशा प्रकारे केवळ अफवेमुळे अनेकांना हकनाक जीव गमवावा लागला. 1996 च्या सुमारास मध्य-पूर्वेतील इजिप्त व इतर काही देशातील तरुणांना मादक द्रव्याच्या आहारी घालणारा डिंकासारखा पदार्थ पुरवून इस्राइल तरुणांना नादी लावत आहे, अशी अफवा पसरली. तरुणींनी हा पदार्थ खाल्ल्यास त्या वेश्याव्यवसाय करू लागतात व इस्राइलतर्फे गुप्तचर म्हणून काम करू लागतात, अशीही अफवा पसरू लागली. ठिकठिकाणच्या मशिदीतील स्पीकरवरून अशा पदार्थाचे सेवन करू नये, अशी घोषणा वारंवार करण्यात येऊ लागली. कित्येक दुकानांवर छापे टाकले गेले. परंतु हाती काही लागले नाही. अमेरिकेचे माजी राष्ट्रपती बराक ओबामा यांनासुद्धा अशा प्रकारच्या अफवांचे बळी व्हावे लागले. 23 एप्रिल 2013 रोजी ओबामांच्या व्हाइट हाऊसमध्ये स्फोट झाल्यामुळे ओबामा थोडक्यात बचावले व काही किरकोळ इजा झाल्यामुळे उपचार घेत आहेत, असा असोसिएटेड प्रेसचा हवाला देणारा ट्वीट प्रसारित झाला. बघता-बघता न्यूयॉर्क स्टॉक एक्स्चेंज 500 अंकांनी कोसळला व गुंतवणूकदारांचे 13000 कोटी डॉलर्सचे नुकसान झाले. काही चाणाक्ष वार्ताहरांमुळे या अफवाचा स्रोत शोधला गेल्यामुळे थोडक्यात निभावले.

चीन, भारत व अमेरिका

अफवा पसरविणारे, स्वयंघोषित डॉक्टर होऊन भलते-सलते उपचार सुचविणारे कदाचित मोठ्या प्रमाणात होत असलेल्या याच जीवित हानीचा गैरफायदा दुर्धर संसर्गाच्या काळात घेत असावेत. एवढ्या मोठ्या प्रमाणात जीवित हानी होत असताना अफवा पसरवण्यात, चुकीचे संदेश पाठवण्यात काही तारतम्य वापरल्यास बाधितांना नक्कीच दिलासा मिळाला असता.

एके काळी (व आतासुद्धा!) काही समाजात दैवी प्रकोपामुळेच साथीच्या रोगांची लागण व त्यामुळे मोठ्या प्रमाणात जीवित हानी होत असते, यावर पूर्ण विश्वास बसलेला असतो. मृत पावलेल्यांनी (या जन्मी किंवा पूर्वीच्या कुठल्या तरी जन्मात!) काही दुष्कृत्य केलेले असल्यामुळे परमेश्वर (वा भूत!) त्यांना शिक्षा म्हणून वा इतरांनी पाठ शिकावा, म्हणून त्यांचा बळी घेतला जातो, याबद्दल त्यांची खात्री झालेली असते. प्लेगसारख्या रोगांचा प्रसार समुद्रमार्गे व्यापार करण्यातून होत असतो, हे माहीत असूनसुद्धा साथीचे मूळ शोधून उपाय करण्यापेक्षा समस्यांचे सुलभीकरण केले जात होते. अशा प्रकारे अवैज्ञानिकरित्या समस्यांचे विश्लेषण करत असल्यामुळे लाखोंनी नसली तरी हजारोंनी माणसं मृत्युमुखी पडत होती.

काही अपवाद वगळता त्याकाळी देव-धर्माचा जबरदस्त पगडा धुडकावण्याइतके धैर्य कुणाकडेही नसावे, असे म्हणता येईल इतकी परिस्थिती वाईट होती. परंतु जसजसे त्यांच्यातील काहीजण चिकित्सकरित्या विचार करू लागले, तेव्हा मात्र अशा प्रकारच्या जीवघेण्या समस्यांना उत्तरं मिळू लागली. शहरात सांडपाण्याची व्यवस्था केल्यास मृत्यूचे प्रमाण लक्षणीयरित्या कमी होऊ शकते; सूक्ष्म जंतूंमुळे रोग होतो व जलदरित्या त्याचा प्रसार होतो; निर्जंतुकीरणामुळे उपचारांदरम्यान दगावणार्‍यांची संख्या कमी होते; प्रसूती किंवा शस्त्रक्रियेच्या वेळी सर्व साधनं उकळत्या पाण्यात काही काळ ठेवून वापरल्यास नंतरच्या रुग्णाला जंतुसंसर्ग होत नाही; हात स्वच्छ धुतल्यामुळे रोगप्रसार टाळता येते; आयोडिनयुक्त मीठ खाल्ल्यामुळे काही आजारांना रोखता येते; इ. इ. गोष्टी हळूहळू कळू लागल्या. रक्तातील पांढर्‍या पेशींना बाह्य जंतूंची अगोदरच ओळख करून दिल्यास त्या रोगप्रकाराचा सामना शरीर करू शकते, या लसीकरण प्रकाराचा शोध लागला व प्रतिकारक शक्तीत वाढ होऊ लागली.

वैज्ञानिकरित्या काटेकोरपणे संशोधन केल्यास रोगाचे मूळ शोधता येईल, यावर किमान वैज्ञानिक जगतात तरी दुमत नाही. परंतु वैज्ञानिक पद्धत ही अनेक वेळा फार खर्चिक व वेळखाऊ असू शकते. संशोधनात अचूकता व काटेकोरपणाकडे जास्त लक्ष देत असल्यामुळे घिसाडघाई करून बाजारात औषधं आणून रुग्णांच्या माथी मारल्यास रुग्ण दगावण्याची शक्यता जास्त असते. यासंबंधातील पूर्वीच्या कटु अनुभवावरून हा शहाणपणा आल्यामुळे क्लिनिकल ट्रायल्स न घेता, प्रमाणिकरणाचे निकष न ठरवता बाजारात औषधं आणता येत नाहीत वा आणू दिले जात नाहीत. कोरोनावरही वैद्यकीय उपाय नक्कीच सापडतील व ही साथ नक्कीच आटोक्यात येईल. परंतु अफवा पसरवणार्‍यांस तेवढा दम कुठे?

आपल्याही देशातसुद्धा अफवांचे पीक तसूभरही कमी होत नाही. अव्वाच्या सव्वा दावे करणार्‍यांची संख्याही कमी नसून त्या दाव्यांना बळी पडून अफवा पसरवणार्‍यांच्या संख्येतही सतत वाढ होत असते. पैशांचा पाऊस पाडणारे, कुठल्या तरी झाडपाल्याचे दोन थेंब डोळ्यात घालून लाखो अंधांना दृष्टी दिल्याचा दावा करणारे, ‘उद्या ये उद्या ये’ (’नाळे बा नाळे बा’) असे दरवाजावर लिहून भीतीत भर घालणारे, मंत्रोपचाराने, मंत्रित केलेल्या पाण्याने वा ‘सायन्टिफिक’ होमहवन करून असाध्य रोग बरे केल्याचा दावा करणारे, पोटावर हात फिरवल्यास मूल होणार, याची खात्री देणारे, गोमूत्र सेवनातून कोरोना पूर्णपणे बरा होईल, असे आश्वासन देणारे, इ. इ. चित्र-विचित्र दावे करणार्‍यांची संख्याही कमी नाही. विविध माध्यमांतून या तथाकथित चमत्कारसदृश उपायांचा अपप्रचार होतच असतो; अफवा पसरत जाते व लोक बळी पडतात. आपल्या देशात (व इतर देशांतसुद्धा) पाय रोवून असलेली बुवाबाजी व आर्थिक फसवणुकीचा मनोरा अफवांच्या भक्कम पायावर उभा आहे, असे म्हणावयास वाव आहे.

म्हणूनच शांत राहा व आपली कामे करत राहा, असे सुचवावेसे वाटते.