दर्शन रंगनाथन : चाकोरीबाहेरची शास्त्रज्ञ

शास्त्रज्ञ म्हटलं की, आपल्या डोळ्यांसमोर चित्र उभं राहतं… केस वाढलेला, कपडे अस्ताव्यस्त असलेला, जगाचं भान असलेला अवलिया. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम किंवा अल्बर्ट आइन्स्टाइन यांनी आपल्या दिसण्यातून हा समज दृढ केला आहेच. मात्र शास्त्रज्ञ महिला असेल तर थोडेसे छान, केस व्यवस्थित कापलेली, छान कपडे घातलेली, डोळ्याला चष्मा लावलेली, प्रोफेशनल दिसणारी गोडूली अशी प्रतिमा उभी राहते. पण ती महिला शास्त्रज्ञ भारतीय असेल तर…? खरं सांगायचं तर एकतर भारतीय महिला शास्त्रज्ञ असणे याची कल्पना करवत नाही आणि एखाद्याने कल्पना केली तरी एक चाकोरीबद्ध शास्त्रज्ञ उभी राहते.. ‘उंबरठा’ सिनेमातील स्मिता पाटीलप्रमाणे अगदी साधी राहणी असलेली महिला.

मात्र ही चाकोरी तोडणारी शास्त्रज्ञ आपल्या भारतात होऊन गेली. मस्तपैकी कांजीवरम साडी नेसून, मोठी टिकली, अंबाडा अशा साग्रसंगीत पोषाखामध्ये संशोधन करायची. तिला एक जर्मन शास्त्रज्ञ म्हणाला देखील की, मी चित्रामध्ये पाहिलेल्या भारतीय देवीप्रमाणे तुम्ही दिसता. या परकियाला भारतीय देवीचे दर्शन घडवणारी शास्त्रज्ञ.. दर्शन रंगनाथन. दिसण्यामुळे जरी त्यांची वेगळी छाप पाडत असली, तरी त्या सहकारी शास्त्रज्ञांच्या लक्षात राहिल्या, त्या त्यांच्या कामाप्रती असलेल्या अपार निष्ठेमुळे. पद नाही, प्रतिष्ठा नाही, पुरस्कार नाही, प्रसिध्दी नाही, तरी विज्ञानाची आजीवन उपासना करणारी ही ‘तपस्विनी’ दर्शन रंगनाथन.

दर्शनचा जन्म दिल्लीमधील करोलबाग येथे 4 जून, 1941 रोजी झाला. 4 जूनशी त्यांचे नाते विलक्षणच. कारण पुढे लग्न आणि मृत्यू देखील 4 जूनलाच झाला. शांतिस्वरूप आणि विद्यावती मार्कन या दांपत्याचं हे तिसरं अपत्य. सुखवस्तू घरात अभ्यासाला पोषक वातावरण होतं; त्यात दर्शना मूळचीच हुषार मुलगी. संगीत आणि नृत्याची आवड होतीच; यासोबत अभ्यासात आणि खोड्या काढण्यात देखील कायम आघाडीवर. वयाच्या पाचव्या वर्षी तिला मुलींच्या आर्यसमाजी प्राथमिक शाळेत दाखल करण्यात आले. तिथं शाळेत धमाल करत असताना तिनं पहिला नंबर कधीच सोडला नाही.

दहाव्या वर्षी तिचं दिल्लीमधील इंद्रप्रस्थ उच्च माध्यमिक शाळा इथं माध्यमिक शिक्षण सुरू झालं. त्याच काळात तिला एस. व्ही. एल. रतन हे शिक्षक लाभले, ज्यांनी तिची रसायनशास्त्रातील गोडी वाढवली. पुढं, दिल्ली युनिव्हर्सिटीतून रसायनशास्त्रामध्ये पदवी, पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण करून तिथूनच 1967 मध्ये डॉ. शेषाद्री यांच्या मार्गदर्शनाखाली पीएच.डी. देखील पूर्ण केली. पीएच.डी. सुरू असतानाच मिरांडा महाविद्यालयात रसायनशास्त्र शिकवण्याचं काम देखील केलं. डॉ. दर्शन मार्कन यांना संशोधक म्हणून जीवनभरातील कारकिर्दीत अनेक फेलोशिप मिळाल्या. पीएच.डी.नंतर ‘रॉयल कमिशन फॉर द एक्झिबिशन’कडून त्यांना पोस्ट डॉक्टरल संशोधनासाठी फेलोशिप मिळाली आणि संशोधनासाठी त्या लंडनला रवाना झाल्या.

लंडनमधील इम्पेरिअल कॉलेजमध्ये डॉ. बार्टन यांच्या मार्गदर्शनाखाली त्यांचं संशोधन सुरू झालं. प्रयोगशाळेत उपयुक्त जैवरासायनिक पदार्थांचं उत्पादन करणं हा त्यांचा मुख्य उद्देश होता. ज्याप्रमाणे अलेक्झांडर फ्लेमिंग यांनी ‘पेनिसिलीन’ या बुरशीचं पीक प्रयोगशाळेत घेतलं होतं, त्याप्रमाणे फणसामधील ‘सायक्लोआर्टेनॉल’ या संयुगाचं पीक घेण्यासाठी दर्शन यांना अभ्यास करायचा होता. ‘सायक्लोआर्टेनॉल’ हे संयुग जैविकदृष्ट्या अतिशय क्रियाशील असतं. या संयुगाच्या रचनेबाबत सैद्धांतिक पातळीवर डॉ. दर्शनचे मार्गदर्शक डॉ. बार्टनबरोबर मतभेद झाले. आता यावर उपाय काय? प्रात्यक्षिकच करावं लागणार; आणि त्यात एक छोटीशी अडचण होती. ऑक्सफर्ड डिक्शनरीमध्ये ‘जॅकफ्रूट’ हा शब्द समाविष्ट असला तरी लंडनमधल्या कोणत्याच जॅकच्या घरी फणस उपलब्ध नव्हता. संपूर्ण इंग्लंडमध्ये फणस उपलब्ध नव्हताच.

दर्शनने आईला सांगून भारतामधून सुकवलेल्या अवस्थेतील फणस मागून घेतला आणि त्या सुकलेल्या फणसाचं भाग्य उजाडून त्याला दिल्ली ते लंडन विमानप्रवास घडला; पण हा त्या फणसाचा शेवटचा प्रवास. फणसाला सदेह वैकुंठाला न्यायला विमान आलं आणि तिथं त्याच्यावर संशोधन करण्यात आलं. दर्शन आपला निष्कर्ष त्यांच्या मार्गदर्शकांना पटवून देऊ शकल्या. लंडनमध्ये असताना मिळालेल्या वेळेचा आणि शिष्यवृत्तीचा दर्शन यांनी अगदी पुरेपूर उपयोग केला. ‘स्टेरॉइड’मधील प्रकाश-रासायनिक क्रियांचा अभ्यास केला. ‘इमिडाझोल’ या बुरशीनाशक प्रतिजैविकाच्या पुनरुत्पादनासाठी नवीन नियमावली बनवली.

याशिवाय दर्शन यांनी ‘प्रोटीन फोल्डिंग’चा अभ्यास केला. प्रथिनांच्या साखळ्या तयार होऊन त्यातून त्रिमितीय रचना तयार होण्याची क्रिया म्हणजे ‘प्रोटीन फोल्डिंग.’ आपल्या शरीरात संदेशवहनाचे काम करणारे, शरीराला निरोगी ठेवणारे हे प्रोटीन्स. त्यांचं उत्पादन करायचं असेल तर त्यांची रचना समजून घेणं आवश्यक होतं. दर्शन यांनी या अभ्यासासोबतच विद्युतचुंबकीय बंधांद्वारे रेणु एकमेकांशी जोडले जाऊन तयार होणार्‍या सुपरमॉलेक्युल संरचनेचादेखील अभ्यास केला. आज औषधनिर्मितीमध्ये दर्शन यांनी केलेलं संशोधन मार्गदर्शक ठरतं आहे. दोन वर्षार्ंतील समृध्द अनुभव घेऊन 1969 मध्ये त्या भारतात परत आल्या.

भारतामध्ये एका परिसंवादात त्यांची भेट रंगा नावाने प्रसिद्ध असलेल्या शास्त्रज्ञ सुब्रमनिया रंगनाथन यांच्याशी झाली. रंगा यांनी जैवरसायनशास्त्रात अमेरिकेतून पीएच.डी. आणि पोस्ट डॉक्टरल संशोधन करून आयआयटी, कानपूर येथे अध्यापनाची नोकरी स्वीकारली होती. लवकरच ओळखीचं रूपांतर मनं जुळण्यात झालं आणि काही महिन्यांनी सुब्रमनिया यांनी त्यांना लग्नाची मागणी घातली. 4 जून, 1970 रोजी दोघांचा विवाह झाला. रंगांच्या रंगात न्हाताना 1972 मध्ये त्यांचा संसार आनंदाने फुलला. आज या दांपत्याचा मुलगा आनंद देखील संशोधनात कार्यरत आहे.

लग्नानंतर 12 दिवसांतच आयआयटी, कानपूरच्या प्रयोगशाळेमध्ये डॉ. दर्शन रंगनाथन दाखल झाल्या. खरं तर त्यांना शिक्षण आणि अनुभवाच्या आधारे तिथे नोकरी देखील सहज मिळाली असती; मात्र एका विभागात पती-पत्नीपैकी केवळ एकालाच नोकरी देण्याचा तेथील प्रशासनाचा अलिखित नियम होता. यावेळी दांपत्याने एकत्र बसून विचार केला. अध्यापन नोकरीपेक्षा संशोधन महत्त्वाचं. नवर्‍याने अध्यापन आणि बायकोने फेलोशिप मिळवून संशोधन करायचं. सुरुवातीच्या काळात तर फेलोशिप देखील मिळाली नव्हती; मात्र तरीही बिनपगारी फुल्ल अधिकारी या उक्तीप्रमाणे दर्शन यांनी प्रयोगशाळेत रोज दिवसातील तेरा-चौदा तास घालवले होते.

आयुष्याचा जोडीदार हे विशेषण दोघांनाही खर्‍या अर्थाने लागू पडत होते. घरातील कामे देखील वाटून घेतली होती आणि प्रयोगशाळेतील रसायनं, प्रकल्पनिधी, विद्यार्थी, उपकरणं यांसारखे ‘रिसोर्सेस’देखील वाटून घेतले होते. एकत्र संशोधन, एकत्र लेखन असं सुंदर सहजीवन सुरू झालं. दोघांनी मिळून केलेलं संशोधन अनेक जर्नल्समधून प्रसिद्ध झालं आहे. आपल्यापेक्षा आपली पत्नी अधिक बुद्धिमान आहे, याची जाणीव रंगा यांना होती. ते तिला नेहमी ‘तू स्टार आहेस,’ असं म्हणायचे.

दर्शन यांची कामावर प्रचंड निष्ठा. कामापुढे त्यांना वेळकाळाचे भान राहत नसे. साध्या-साध्या गोष्टीसाठी हाताखालच्या लोकांना राबवण्यापेक्षा त्यांना ती कामे स्वतः करायला आवडत असत. सोबत काम करणार्‍या विद्यार्थ्यांशी त्या ममतेने वागत. त्यामुळे विद्यार्थी आणि त्यांचे पालक यांच्या त्या आवडत्या व्यक्ती असायच्या. बाहेरच्या व्यक्तीने संस्थेला भेट दिली असता त्यांच्याकडे ‘फेलो’ असं दुय्यम अर्थाने पाहिलं जाई; पण त्याचं त्यांनी कधी मनावर घेतले नाही. संस्थेत काम करणार्‍या आणि शिकत असणार्‍या प्रत्येकाला त्यांच्या बुध्दिमत्तेची, क्षमतेची कल्पना होती. तसा यथोचित आदर त्यांना मिळत असे. हाताखाली शिकलेली मुले पुढं प्राध्यापक झाली तरी या ‘फेलो’च राहिल्या.

नैसर्गिक जैवरसायन प्रक्रिया प्रयोगशाळेमध्ये निर्माण करायची दर्शन यांना हौस होती. त्यांनी युरियानिर्मिती चक्राचं प्रारूप बनवलं. जसजशी त्यांची कारकीर्द पुढे जात गेली, ‘पेप्टाईड’सारख्या अमिनो आम्लांच्या छोट्या साखळीवर; तसेच प्रथिनांच्या रचनेवर त्यांनी संशोधन अधिक केंद्रित केलं. शीर्षस्थ ग्रंथींमधील रचना आणि तिथे होणारी जैवरासायनिक क्रिया यांचा अभ्यास देखील दर्शन यांनी केला. त्यांचं संशोधन खूपच तोलामोलाचं होतं; मात्र तरीही त्यांच्या संशोधनाची विशेष दखल भारतामध्ये घेतली गेली नाही. त्यांना कोणताही मोठा पुरस्कार देण्यात आलेला नाही.

अमेरिकेतील नाविक संशोधन प्रयोगशाळेमध्ये कार्यरत असलेल्या शास्त्रज्ञ इसाबेला कार्ल यांच्यासोबत ‘स्ट्रक्चर ऑफ मॅटर’ या विषयावर केलेले काम म्हणजे दर्शन यांचे सर्वांत मोठे संशोधनपर योगदान म्हणता येईल. विशेष म्हणजे इसाबेला आणि दर्शन या दोन्ही महिलांनी एकमेकींना एकदाही न भेटता सात वर्षांमध्ये 25 पेक्षा अधिक संशोधनपत्रिका एकत्रित प्रसिद्ध केल्या. 1993 मध्ये दर्शन यांनी त्रिवेंद्रम येथील विभागीय संशोधन प्रयोगशाळेमध्ये काम सुरू केलं. 1998 मध्ये हैदराबादमधील भारतीय रसायनिक तंत्रज्ञान संस्थेमध्ये (खखउढ) उपसंचालकपदावर काम करायची त्यांना संधी मिळाली.

1994 मध्ये रंगा यांची निवृत्ती झाली आणि त्यांना मेंदूक्षयाच्या आजाराने ग्रासलं. त्यावेळी सेवाशुश्रुषा करून त्यांना मृत्यूच्या दाढेतून बाहेर काढताना दर्शन यांनी अतोनात श्रम घेतले आणि याच काळात दर्शन यांना स्वत:च्या उजव्या स्तनामध्ये छोटीशी गाठ असल्याचे लक्षात आलं. नक्कीच स्तनाचा कर्करोग असणार, याची त्यांना खात्री होती. मात्र या बातमीचा रंगा यांच्या स्वास्थ्यावर परिणाम होईल म्हणून रंगा बरे होईपर्यंत त्यांनी त्याची वाच्यता केली नाही, वेदना सहन केल्या. नंतर त्यांनी उपचार घेतले; ज्यामुळे त्यांचं आयुष्य अजून काही मोजकी वर्षं वाढलं.

कर्करोगाने ग्रस्त असताना देखील त्यांचं संशोधनकार्य अजिबात थांबलं नाही. आयुष्याच्या शेवटच्या पाच वर्षांत अमेरिकन केमिकल सोसायटीसारख्या संस्थेच्या प्रसिद्ध नियतकालिकात त्यांचे 15 पेक्षा जास्त संशोधनपर लेख प्रकाशित झाले होते. ‘थर्ड वर्ल्ड अकॅडमी ऑफ सायन्स’ यांनी त्यांना पुरस्कारानं गौरवान्वित केलं. त्याप्रसंगी तेहरानमध्ये आपला सत्कार स्वीकारताना, भाषण देत असताना त्यांना अचानक श्वसनाचा त्रास झाला. भारतात आल्यावर त्यांनी पुन्हा तपासणी केली असता कर्करोगानंडोकं पुन्हा वर काढलं होतं.

आता सेवा करायची संधी रंगांची होती. रंगा आणि आनंद यांनी त्यांची खूप काळजी घेतली. पण कर्करोगाच्या आजारात आपण रुग्णाच्या असह्य वेदना वाटून घेऊ शकत नाही. जोपर्यंत श्वास चालू आहे, तोपर्यंत त्याला केवळ हसवू शकतो, त्याचे मन रमवू शकतो; ज्याने काही क्षण तो वेदना विसरेल. रंगा आणि आनंदने तेच केलं. दर्शन यांनी त्यांच्या 60 व्या वाढदिवसाच्या; तसेच लग्नाच्या बत्तिसाव्या वाढदिवसाच्या दिवशी; म्हणजे 4 जून, 2001 रोजी अखेरचा श्वास घेतला. रंगा आणि दर्शनची 32 वर्षे जुळलेली ‘केमेस्ट्री’ संपली अन् दर्शन यांच्या अंत्यदर्शनाला लोकांची गर्दी उसळली. जैवरसायनाच्या संशोधनात आयुष्य व्यतीत केलेला हा ‘जीव’, हे अद्भुत ‘रसायन’ अनंताचा शोध घेण्यासाठी पंचतत्त्वात विलीन झालं.

आपल्याकडे एक गमतीशीर विरोधाभास दिसून येतो. ज्या महिला वैज्ञानिक दृष्टिकोनापासून खूप दूर असतात, त्यांनी सणासुदीला नटणं आणि लग्नसमारंभात शोभेची बाहुली बनून मिरवणं, यामध्ये त्यांच्या आयुष्याला मर्यादित करून घेतलेलं असतं आणि त्यावेळी स्त्रीमुक्तीची घोषणा करणार्‍या किंवा स्त्रीवादी असलेल्या कार्यकर्त्या साधी राहणी दाखवण्याच्या प्रयत्नात एक पोषाखी व्यक्तिमत्त्व बनून वावरताना दिसतात. पुरुष कार्यकर्त्यांना आणि राजकीय नेत्यांना देखील हे लागू होतं. टागोरांसारखा गेटअप केला, म्हणून तुम्हाला कोणी गुरुदेव म्हणत नसतं. तसंच केवळ मफलर गुंडाळला म्हणून तुम्हाला कोण चळवळ्या समजत नसतं. आपली ओळख केवळ पोषाखापुरती मर्यादित न राहता आपल्या कामातून व्हायला हवी. याबाबत दर्शन रंगनाथन यांचं उदाहरण अगदी उल्लेखनीय आहे.

रंगा यांच्या पुढाकारानं दर्शन यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ दर दोन वर्षांनी ‘दर्शन रंगनाथन व्याख्याना’चं आयोजन करण्याचा उपक्रम सुरू झाला आहे. तसेच दर्शन यांच्या नावाने पुरस्कार देखील दिला जातो आहे. 2016 साली रंगा यांचं निधन झालं असलं, तरी व्याख्यान आणि पुरस्काराची परंपरा सुरू आहे. दर्शन यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ लिहिलेल्या निबंधात रंगा यांनी आपले मन मोकळे केलं आहे, तो निबंध आवर्जून वाचण्याजोगा आहे. कारण तो निबंध नसून एक प्रेमपत्रच आहे. त्या दोघांमधील प्रेमळ नात्यांचा त्यामध्ये सहज अंदाज येतो आणि संशोधकाला घरात कशी पूरक पार्श्वभूमी असावी, याचं आदर्श उदाहरण देखील मिळतं. अशी आदर्श जोडपी निर्माण झाली तर विज्ञानाला चांगले दिवस आल्याशिवाय राहणार नाही.

– लेखक संपर्क ः 90280 78063