‘प्रबोधन’कार ठाकरे यांच्याशी पत्रसंवाद…

“राजमान्य राजश्री…

‘प्रबोधन’कार केशव सीताराम ठाकरेजी..

तुमच्या कार्यकर्तृत्वाला अभिवादन करून आज तुमच्याशी संवाद साधताना मन भरून आलंय…

तसं एका कोणत्याही चाकोरीमध्ये बद्ध करावं, असं तुमचं व्यक्तिमत्त्व नाहीच, तरीही तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाचा जेव्हा मी सखोल अभ्यास करतो, तेव्हा मला तुमच्यामध्ये दिसतो एक विचारवंत, जनसामान्यांच्या अन्यायाविरुद्ध आवाज उठवणारा सव्यसाचि पत्रकार, कुशल संपादक, प्रकाशक, लोकप्रिय वक्ते, धार्मिक सुधारक, समाजसुधारक, लेखक, इतिहास संशोधक, नाटककार, चित्रपट पटकथा लेखक, अभिनेते, संगीतकार, विविध प्रश्नांवर आंदोलनकर्ते, खंदे समाजशिक्षक, छोटे उद्योजक, छायाचित्रकार, टंकलेखक, चित्रकार अशा विविध गुणांनी संपन्न असणारे अष्टपैलू व्यक्तिमत्त्वाचे धनी.

महाराष्ट्राला पुरोगामी परंपरा देणार्‍यांमध्ये तुमचं नाव अग्रेसर आहे. तुम्ही लिहिलेल्या पुस्तकांवरून नुसती नजर जरी फिरवली तरी छाती दडपून जाते .एका आयुष्यामध्ये हे सर्व गुण तुम्ही कसे प्राप्त केले, हे एक न उलगडणारं कोडेच आहे.

तुमच्या समग्र साहित्यामध्ये तुम्ही विविधांगी लेखन केले आहे. तुमच्या साहित्यामध्ये वैचारिक पुस्तके आहेत, इतिहास संशोधन पुस्तके आहेत, नाटके आहेत, काही जुन्या आठवणी लिहिल्या आहेत, ललित लेखन विपुल प्रमाणात आहे, चरित्रलेखन आहे…हे सर्व लेखन म्हणजे विपरीत परिस्थितीमध्ये तुम्ही घडवून आणलेले महान कार्यच आहे. महात्मा फुलेंच्या सत्यशोधक समाजापासून प्रेरणा घेऊन तुम्ही घर-संसार सांभाळून समाजकार्यात उतरलात. 17 सप्टेंबर 1885 रोजी पनवेलसारख्या कोकणी भागात तुमचा जन्म झाला. पुढे वडिलांसोबत विविध ठिकाणी तुम्ही स्थलांतरित म्हणून फिरत राहिलात…हे सर्व करीत असताना शेवटी मुंबईला स्थायिक झाला आणि खर्‍या अर्थाने महाराष्ट्राला एक ‘प्रबोधन’कार मिळाला. तुमचं वक्तृत्व, तुमचा विचार हा त्या काळी जहाल विचार म्हणून समजला जात असे. तुम्ही धार्मिकतेवर ज्या पद्धतीने आघात करीत होता, ती पध्दत सुरुवातीला लोकांना भावत नव्हती. तुमच्या जवळचे कित्येक ब्राह्मण मित्र तुमच्यापासून दुरावले. तुम्ही त्यांना पदोपदी सांगत असत की, मी ब्राह्मणांच्या विरोधात नाही; तर ब्राह्मण्यवादाच्या आहे, मी भिक्षुकशाहीच्या विरोधात आहे.

तुमची शाहू महाराजांसोबत मैत्री होती. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांसोबत तुमची मैत्री होती. तुमचे भाऊराव पाटलांसोबत चांगले संबंध होते. संत गाडगेबाबांसोबत निखळ मैत्री होती. अशी मोठी माणसं तुमच्या सहवासात होती. या सर्वांच्या कार्यकर्तृत्वाची माहिती तुम्ही महाराष्ट्राला देऊन महाराष्ट्राला खर्‍या अर्थाने पुरोगामी विचारांचा चेहरा देण्याचे काम केले. तुम्ही बालविवाहांना विरोध केला, अस्पृश्यता निवारणासाठी जीवाचे रान केले, तुम्ही विधवांचा पुनर्विवाह लावून दिला. तुम्ही हुंडाविरोधात खंबीरपणे चळवळ उभारली. आंतरजातीय विवाहांना प्रोत्साहन दिलेत आणि सर्व प्रकारच्या धर्मांची चिकित्सा आपण केली पाहिजे, हे तुम्ही आम्हाला अग्रक्रमाने सांगितले. तुमची धर्मचिकित्सा ही डोळस होती, विवेकावर आधारित होती. तुम्ही समाजाला वैज्ञानिक दृष्टिकोन देऊ पाहत होता. या सर्वांमधून मराठी माणसांना विवेकी करण्याचं काम तुम्हाला करायचं होतं. मराठी माणूस हा कोणत्याही क्षेत्रात कच खाऊ नये, हे तुम्हाला दाखवायचं होतं. तसं तुमचा शालेय शिक्षण मॅट्रिकपर्यंतच; पण पुढे विविध चांगल्या लोकांच्या संपर्कात येऊन तुम्ही पत्रकारिता, साहित्य, कला, संगीत, चित्र, शिल्प, इतिहास, व्याख्यान अशा विविध कलांचा अभ्यास केला आणि स्वतःला तसे घडवीत गेलात. काही अनुवादाचे सुद्धा तुम्ही काम केले. आचार्य अत्रे यांच्या ‘श्यामची आई’ या चित्रपटात तुम्ही कीर्तनकाराची अव्वल भूमिका केली.

तुमचे प्रकाशित झालेले साहित्य जेव्हा मी बघतो, तेव्हा आश्चर्य वाटते. तुमच्या समग्र साहित्यामध्ये संगीत सीताशुद्धी, आई थोर तुझे उपकार, श्री संत गाडगेबाबा यांचे चरित्र, ग्रामण्यांचा इतिहास, भिक्षुकशाहीचे बंड, माझी जीवनगाथा, बापाची कसरत आणि मुलीची फसगत, बावला मुमताज प्रकरण, बाजीप्रभू देशपांडे यांचा पोवाडा, हिंदवी स्वराज्याचा खून, हिंदूजनांचा र्‍हास आणि अध:पात, जुन्या आठवणी, खरा ब्राह्मण, कुमारिकांचे शाप, महामायेचे थैमान, निवडक प्रबोधन, निवडक प्रस्तावना, देवळांचा धर्म आणि धर्माची देवळे, हिंदू धर्माचे दिव्य, काळाचा काळ, कोंदण्डाचा टणत्कार, वाचकांचे पार्लमेंट, विजयादशमीचा संदेश, संस्कृतीचा संग्राम, वक्तृत्व कला आणि साधना, सातार्‍याचे देव का देवांचा सातारा, संगीत विधिनिषेध, वैदिक विवाह विधी, ऊठ मर्‍हाठ्या ऊठ, पावनखिंडीचा पोवाडा, पोटाचे बंड, वैचारिक ठिणग्या, प्रबोधन सहाय्यक फंड, रायगड यात्रा दर्शन माहिती, शनिमहात्म्य, शेतकर्‍यांचे स्वराज्य, शिवजन्म तिथीचा वाद, शिवाजीचा वनवास, The Temptress, टाकलेलं पोर, स्वाध्याय संदेश, शिवसेना कशासाठी?, प्रतापसिंह छत्रपती आणि रंगो बापूजी, अखेरचे भाषण, सत्यशोधक भाऊराव पाटील, पंडिता रमाबाई सरस्वती, निवडक बातमीदार….अशा विविध विषयांवर प्रकाशित झाली पुस्तके समाविष्ट आहेत.

आपल्या ‘माझी जीवनगाथा’ या पुस्तकाला धनंजय कीर यांची प्रस्तावना लाभली आहे. आपले ‘भिक्षुकशाहीचे बंड असेल’ किंवा ‘संत गाडगेबाबांचे चरित्र; देवळांचा धर्म आणि धर्माची देवळे असतील, या सर्व पुस्तकांमधून आपण सातत्याने विवेकवादाचा पुरस्कार करीत राहिलात, अंधश्रद्धेवर प्रहार करीत आला. मित्रपरिवारामध्ये तुम्ही सातत्याने सांगत राहिलात की, मी ब्राह्मणांच्या विरोधात नाही; तर भिक्षुकशाहीच्या आहे. देणार्‍याचे व घेणार्‍याचे हात नेहमी स्वच्छ असावेत, हे तुमचे नेहमीचे तत्त्व राहिले आहे. आपल्या घरी येणारी माणसं हीच आपली श्रीमंती असते, हे तुम्ही आपल्या मुलांना सांगत आलात.देवळातल्या मंदिरावर देवाचे पोट नसते, तर तेथील भिक्षुकाचे असते, म्हणून देशातील सर्व धार्मिक संस्था नष्ट केल्या पाहिजेत, असे तुम्ही जहालतेने बोलत. मठ आला की मठाधिपती आले, की संप्रदाय सुरू झाला, संप्रदायाच्या मागोमाग सांप्रदायिक गुलामगिरी ठेवलेलीच आहे, असे तुम्ही सतत म्हणत. तुम्ही 1921 मध्ये ‘प्रबोधन’ पाक्षिक सुरू केले. या पाक्षिकाच्या नावासोबतच ‘उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत’- असे संस्कृतवचन तुम्ही टाकले होते. ‘प्रबोधन’ पुढे मासिक स्वरुपात व लोकहितवादी हे साप्ताहिक तुम्ही सुरू केले. ‘प्रबोधन’मधील आपले लेखन-विचार ऐकून आपणास ‘प्रबोधन’कार ठाकरे असे सर्व लोक संबोधू लागले. पुढे ‘प्रबोधन’ बंद पडले. पुण्यामध्ये महात्मा फुलेंचा पुतळा उभारावा की उभारू नये, या वादामध्ये तुम्ही उतरला आणि पुण्यात महात्मा फुलेंचा पुतळा उभारण्यासाठी जनआंदोलन उभे केले.

तुमची बंडखोर वृत्ती खरोखरच आजच्या काळात कितपत समाजाला रूचेल, याबद्दल शंकाच आहे. कारण शिवसेनेच्या स्थापनेचे तुम्ही साक्षीदार आहात. शिवसेनेच्या 1966 मधील पहिल्या दसरा मेळाव्यात तुम्ही जोषपूर्ण भाषण दिले होते, याच शिवसेनेचे पहिले मुख्यमंत्री मनोहर जोशी झाले. अर्थात, ते बघण्यासाठी तुम्ही नव्हता. परंतु 21 सप्टेंबर 1995 ला म्हणजे आजच्या पंचवीस वर्षांपूर्वी मनोहर जोशींच्या हाताने गणपतीने दूध पिले, ही अफवा सर्वत्र पसरली. तुम्ही असता तर या अफवा पसरवणार्‍यांना तुम्ही चाबकाने मारले असते. कारण तुम्ही असत्याला असत्य म्हणणारे आणि खर्‍याला खरे म्हणणारे ‘प्रबोधन’कार होता.

तुमचे वक्तृत्वकला आणि साधना हे पुस्तक आजही महाराष्ट्रामध्ये विचारवंतांमध्ये वाचले जाते. तुमच्या समग्र पुस्तकांचे पुन्हा एकदा प्रकाशन होणे, हे सर्व साहित्य एकत्र येणे गरजेचे आहे. कारण तुमचा विवेकवाद आज महाराष्ट्राला पुन्हा हवा आहे. महाराष्ट्रामध्ये धर्मांधता आणि धार्मिक तेढ वाढत आहे. सर्व धार्मिक उत्सव मोठ्या प्रमाणावर रस्त्यांवर साजरे करण्यात येत आहेत. देवघरातले देव रस्त्यावर मांडून आम्ही धार्मिकतेचे प्रदर्शन करीत आहोत. उठता-बसता मंदिर बांधण्याच्या गोष्टी देशभर होत आहेत. शाळेच्या वर्गखोल्या कमी आणि मंदिरांची संख्या देशात वाढते आहे. या मंदिरांवर देवाचे नाही, तर भिक्षुकांचे पोट असतं, हे सांगण्याचे धाडस तुम्ही केलं होतं, हे पुन्हा आज महाराष्ट्राला सांगण्याची गरज आहे.

संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीत सुद्धा तुम्ही अग्रेसर राहिलात. तुम्ही साप्ताहिक, मासिक, वृत्तपत्र चालविले आणि सातत्याने प्रबोधनाचा वसा शेवटच्या माणसापर्यंत जाण्यासाठी वेळप्रसंगी रस्त्यावर सुद्धा उतरलात. महाराष्ट्राला आत्मभान देणारा क्रांतिकारक विचारवंत म्हणून इतिहास तुम्हाला कायम लक्षात ठेवेल. आज आपल्या महाराष्ट्रात धार्मिकता, जातीयता वाढत आहे. जात-पोटजातींची अंधश्रद्धा सुद्धा प्रचंड प्रमाणात वाढीस लागली आहे. बाबा -बुवा, महंत, मठाधिपती यांचे सत्संग वाढीस लागले आहेत. राजकारणी नेते अनेक बाबां-बुवांच्या नादी लागले आहेत. अनेक राजकारणी, सत्ताधीश, नोकरशहांच्या हातात विविध राशींच्या अंगठ्या दिसतात, हे सर्व बघून तुम्ही पुन्हा एकदा यांच्यावर नुसते बरसला नसता, तर चाबूक घेऊन यांना फटकारलं असतं. तुमचा तो अधिकारही होता.

महाराष्ट्र उभारण्यासाठी या मातीत विचारांची पेरणी करण्यासाठी तुम्ही आयुष्याचे दान दिले आहे, म्हणून आम्हाला तुमच्या कार्याची उपेक्षा होताना दिसते म्हणून वाईट वाटते.

आज शिवसेना सत्तेत आहे, तरीही महाराष्ट्रात मोठ्या प्रमाणात अंधश्रद्धा वाढते आहे. डॉ. दाभोलकर, कॉम्रेड पानसरे यांच्या मारेकर्‍यांचे खरे सूत्रधार मिळत नाहीत. ते लवकर मिळावे, असे एकाही लोकप्रतिनिधीला वाटत नाही. पण ‘प्रबोधन’कार ठाकरेसाहेब एका अर्थाने बरं झालं; तुम्ही जास्त जगला असता तर निश्चितच महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीची धुरा स्वतःच्या खांद्यावर घेतली असती आणि डॉ. दाभोलकर यांच्यावर गोळ्या झाडणार्‍यांनी पहिला बळी तुमचा घेतला असता, एवढी सध्या सनातनवाल्यांची ताकद वाढली आहे. या सनातनवाद्यांना हे कळत नाही की, माणूस मारून विचार संपत नाहीत. सध्या दाभोलकर हे कसे शहरी नक्षलवादी होते व त्यांचे अंधश्रद्धा निर्मूलन समिती ही कशी नक्षलवाद्यांना साथ देत होती, अशी बदनामी प्रबोधनकारांची केली जात आहे. विचारांची पेरणी करणार्‍या महाराष्ट्रात प्रबोधनाची कास धरणार्‍या कार्यकर्त्यांची कमी नाही, इथे बलिदान देण्यासाठी कोणीच मागे हटत नाही.

तुमच्या विचारांनी या महाराष्ट्राची भूमी बरीच नांगरली आहे. परंतु घराचेच वासे फिरतात, असे म्हणतात, तसेच आज महाराष्ट्राच्या पुरोगामी परंपरेचे झाले आहे. आज महाराष्ट्रात ‘पुरोगामी’ ही शिवी झाली आहे.

तुमच्यासारख्या मोठ्या विचारवंताने महाराष्ट्राला आत्मभान देणारा क्रांतिकारक विचार दिला असला, तरी तुम्ही स्थापन केलेली शिवसेना तुमच्या विचारांपासूनच आता पाठमोरी झाली आहे. त्यांना धर्माचे, जातीचे, भगव्या राजकारणाचे जास्त वेध लागले आहेत, म्हणून तुम्ही आम्हाला हवे आहात, तुमचे विचार हवे आहेत. कारण तुम्ही आमचे वैचारिक मार्गदर्शक आहात.

संत तुकाराम, संत गाडगेबाबा यांच्या विचारांची पेरणी करणारे तुम्ही फार मोठे कृतिशील विचारवंत होता. आज महाराष्ट्रात पदोपदी विचारवंत दिसतात; पण कृतिशील विवेकी विचारवंतांची आज महाराष्ट्राला गरज आहे … आज तुमची आठवण आली म्हणून तुमच्याशी हा संवाद साधत आहे. तसं, मराठी माणूस म्हणून तुम्ही आम्हाला माफ करावे, आम्ही तुम्हाला ना महाराष्ट्रभूषण पुरस्कार देऊ शकलो, ना भारतरत्न; ना अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचं अध्यक्षपद. तुम्ही गेलात तरी तुमचे विचार अजून कायम आहेत. म्हणतात ना, माणूस मरतो; परंतु तो विचारांनी त्यांच्या साहित्यातून जिवंत राहतो.

तुमचे विचार पुढील पिढीसाठी दिशादर्शक आहेत, म्हणून आम्ही महाराष्ट्र अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीचे कार्यकर्ते तुमच्या विचारांचा जागर सातत्याने करीत असतो; तो अधिक बळकट व्हावा हीच अपेक्षा आहे.”

तुमच्या विचारांचा चाहता..

– नरेंद्र लांजेवार बुलडाणा